ӘЙЕЛДЕРДІҢ ЕҢБЕК ӨМІРІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТАРЫ
Біздің елімізде әйелдерге еңбек қызметінде ерекше құқықтық қорғауға кепілдік беріледі, бірақ көбінесе олардың бала тууына және тәрбиесіне, тұрмыс құрылымына және басқа да әлеуметтік мәселелерге байланысты міндеттері көп.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде әйелдерді ауыр жұмыстарға, еңбек жағдайлары зиянды және (немесе) қауіпті жұмыстарға жұмысқа орналастыруға жол берілмейді; жүкті әйелді жұмыс беруші орташа жалақысын сақтай отырып, зиянды және (немесе) қауіпті өндірістік факторлардың әсерін болдырмайтын басқа жұмысқа ауыстыруға міндетті; жүкті әйелмен еңбек шартын бұзуға және үш жасқа дейінгі балалары бар әйел, он төрт жасқа дейінгі баланы (он сегіз жасқа дейінгі мүгедек баланы) тәрбиелеп отырған жалғызбасты аналар және т.б.
Жұмыстың бірінші күнінен бастап әйелдер мұғалімнің мәртебесі туралы Заңда бекітілгендей белгілі бір әлеуметтік кепілдіктерге сене алады:
- нормативтік оқу жүктемесін ұсыну,
- жеке тұрғын үй құрылысына тұрғын үй және жер учаскелерін беру,
- жыл сайынғы ақылы еңбек демалысы,
- оларға кезекті еңбек демалысын беру кезінде жылына бір рет бір лауазымдық жалақы мөлшерінде сауықтыруға арналған жәрдемақы,
- педагогтардың балаларына тұрғылықты жері бойынша мектепке дейінгі ұйымдарда бірінші кезекте орын беру.
Ауылдық жерлердегі педагогтарға 25% - ға жоғары жалақылар мен тарифтік мөлшерлемелер белгіленеді, коммуналдық қызметтер мен отын сатып алу шығындарын жабуға біржолғы ақшалай өтемақы төленеді, жас мамандарға көтерме жәрдемақы беріледі.
Бірақ жағымды жақтарына қарамастан, әйелдерге қатысты шешімді қажет ететін көптеген мәселелер бар:
1. Жұмыс істейтін анаға арналған кепілдіктер.
Жүкті әйелдерге белгілі бір кепілдіктер бар – босанғанға дейінгі, босанғаннан кейінгі бала тууға байланысты жәрдемақылар, 3 жасқа толғанға дейін бала күтімі бойынша жалақысы сақталмайтын демалыс беру. Барлық әйелдер бала күтімі бойынша ай сайынғы әлеуметтік төлемдерді алады. Бұрын бұл мерзім бір жыл болатын. Бірақ бір жылдан кейін әйелдер жәрдемақысыз қалды, ал жас ана баланы туыстарының қамқорлығына қалдырып немесе күтушілердің қызметіне сеніп, күтім демалысын үзуге мәжбүр болды. Кәсіподақ бірнеше рет осы жәрдемақыны төлеу мерзімін әйелдің баламен болған барлық 3 жылдық кезеңіне кезең-кезеңімен ұлғайту туралы бастама көтерді. 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап Үкімет шешімімен бала күтімі бойынша жәрдемақы төлеу мерзімі бір жылдан бір жарым жылға дейін ұзартылды.
2. Бірінші мәселе екіншісін тудырады: баланы мектепке дейінгі мекемеге орналастыру. Халық тығыз орналасқан жерлерде 1 жастан 3 жасқа дейінгі балаларға арналған орындардың болмауына байланысты әйел мұны істей алмайды. Педагог мәртебесі туралы Заңда мұғалімдердің балаларына тұрғылықты жері бойынша мектепке дейінгі ұйымдарда бірінші кезектегі орын беру қарастырылғанымен, орынды тек 4-5 жасқа дейін алуға болады, яғни бала мектепке дейінгі дайындық сыныбына баруы керек.
3. Еңбекке уақытша жарамсыздық парағын төлеу.
Бұл мәселе жалпы барлық жұмысшыларға қатысты, бірақ, әдетте, әйелдер балалармен ауруханаға жиі барады. Еңбек кодексінің 133-бабына сәйкес еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша әлеуметтік жәрдемақы қызметкерге жұмыс берушінің қаражаты есебінен төленеді. Осы әлеуметтік жәрдемақыны төлеу сомасының жоғарғы шегі айына 15 АЕК-тен аспайды (51 750 теңге). 2023 жылы жалақының ең төменгі мөлшері 70 мың теңгеге дейін өсті. 2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап еңбекке уақытша жарамсыздық парақтарын төлеу шегі белгіленгендей, бүгінгі күнге дейін өзгерген жоқ. Бұл қаражат тұруға да, емделуге де, дәрі-дәрмек сатып алуға да жеткіліксіз екені анық. Кәсіподақ бірнеше рет еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша әлеуметтік жәрдемақы мөлшерін арттыруды ұсынды. Нұсқа ретінде, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры жұмыс берушімен ауруханаға ақы төлеу шығындарын бөлісуі мүмкін, сайып келгенде, ауру кезінде жұмысшылардың қауіпсіздігін арттырады.
4. Әйелдер үшін зейнеткерлік жас.
2013 жылғы 21 маусымда «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 2018 жылдан бастап 58 жастан 63 жасқа дейінгі әйелдер үшін кезең-кезеңімен зейнетке шығу туралы қабылданды, ал 2027 жылға қарай ол 63 жасқа жетуі тиіс еді. Бірнеше жыл бойы бұл қоғамда наразылық тудырды. 2022 жылы Қазақстан Республикасының Президенті 2028 жылға дейін мораторий енгізді: 2023 жылдан бастап әйелдер 61 жасында зейнетке шығады. Сонымен бірге өмір сүру ұзақтығы күрт төмендейді, экология нашарлайды, көбінесе әйелге екі есе жүктеме түседі (жұмыста және үйде), сондықтан әйелдердің зейнеткерлік жасының төмендеуі мәселе болып қала береді.
Біз еңбек саласындағы әйелдердің мәселелерін бірлесіп шешіп, әйелдердің әртүрлі санаттарын әлеуметтік қолдаудың нысандары мен әдістерін жетілдіріп, жұмыста отбасылық аспектілерді ескеретін қолайлы жағдайлар жасауға тырысуымыз керек. Әйелдердің жағдайын жақсартуға байланысты көптеген мәселелерді шешудің оң нәтижесіне тек өңірлік, республикалық және халықаралық деңгейлердегі келісілген іс-қимылдар арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Н.Касенова,
«Шығыс Қазақстан облысы
білім және ғылым қызметкерлерінің
жергілікті кәсіподағы» ҚБ төрағасы
